Հանրային կառավարում

Կառավարման ուսումնասիրությունը

Վիլսոնը գտնում էր, որ ոչ մի պրակտիկ գիտություն երբևէ չի հետազոտվում եթե չկա դրա ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը: Եվ այն հանգամանքը, որ գործնական ուղղվածություն ունեցող հանրային կառավարման գիտությունը արդեն 19դ. տեղ էր գտնում քոլեջների ուսումնական ծրագրերում վկայում էր դրա ուսումնասիրության անհրաժեշտության մասին: Վիլսոնն ասում էր, որ ոչ ոք չի վիճարկում այն փաստը, որ հանրային կառավարման արդի բարեփոխումը առաջնային խնդիրների լուծումից հետո պետք է ուղղված լինի ոչ միայն աշխատակազմի կատարելագործմանը, այլև` պետական հիմնարկների աշխատանքային մեթոդների և կազմակերպման կատարելագործմանը, քանի որ ակնհայտ է, որ գործունեության այդ ուղղությունը ոչ պակաս կատարելագործման կարիք ունի, քան աշխատակազմի աշխատանքը: Որպես գիտություն հանրային կառավարման ուսումնասիրության խնդիրն է բացահայտել. առաջին`թե ինչ կարող է կառավարությունը հավուր պատշաճի և հաջողությամբ իրականացնել և երկրորդ` թե ինչպես կարող է այդ ամենը կատարել առավելագույն արդյունավետությամբ:

Նախքան կառավարման ուսումնասիրությանն անցնելը, Վիլսոնն ասում էր, որ անհրաժեշտ է կանգ առնել 3 հիմնական խնդիրների վրա.

1. Հաշվի առնել թե ինչ են արել ուրիշները այս բնագավառում, այլ կերպ ասած ուսումնասիրել կառավարման պատմությունը,
2. Պարզել թե որն է այդ գիտության ուսումնասիրության առարկան,
3. Սահմանել գիտության ուսումնասիրության օպտիմալ մեթոդները և հետազոտության իրականացման համար անհրաժեշտ քաղաքական կոնցեպցիաները:

Պատմության մասին խոսելիս, Վիլսոնն ասում էր, որ հանրային կառավարման գիտությունը` քաղաքագիտության վերջին նվաճումն է, որը մոտ 2200 տարվա պատմություն ունի: Հանրային կառավարումը` կառավարության ամենաակնհայտ գործառույթն է, այն գործադիրն է, օպերատիվը, կառավարության գործունեության ամենաակնառու ասպեկտը և այնքան հին է, որքան ինքը` պետությունը: Դա կառավարությունն է գործողության մեջ, և բնական է ենթադրել, որ գիտական մտքի վաղ փուլերում հենց գործունեության մեջ գտնվող կառավարությունը հնարավորություն ուներ ուշադրությունը սևեռել և դրդել քաղաքականությամբ զբաղվողներին գիտական հետազոտությունների:

Սակայն դա այդպես չէր: Մինչև 19դ. 2-րդ կեսը ոչ մի գիտնական համակարգված հետազոտություն չէր արել կառավարումը որպես պետական իշխանության մասին առանձին գիտական ճյուղ ներկայացնելու մասին: Ընդհուպ մինչև Վիլսոնի ժամանակաշրջանը բոլոր քաղաքական մտածողները ում աշխատությունները արժանանում էին ուշադրության, կենտրոնանում էին այն հարցերի շուրջ, որոնք առնչվում էին իշխանության կառուցվածքին, պետության բնույթին, էությանն ու տեղին, ինքնիշխանության խնդրին և արքայական գերակայություններին: Դիտարկվող հիմնական թեմաների հիմքում ընկած է եղել հետևյալ խնդիրը թե ով պետք է օրենքը արարի և ինչպիսին այն պետք է իրականում լինի: Սակայն մյուս կարևոր հարցը, թե ինչպես պետք է այդ օրենքը կյանքի կոչել առանց որևիցե բարդությունների մի կողմ էր դրվել, քանի որ այն համարվում էր «գործնական մանրուք», որը կարող է կարգավորվել շարքային չինովնիկների կողմից:

Խոսելով հանրային կառավարման ուսումնասիրության անհրաժեշտության մասին` Վիլսոնը գտնում էր, որ այն պայմանավորված է կառավարության գործառույթների ընդլայնմամբ և բարդացմամբ: Եթե ոչ վաղ անցյալում դժվարություններ և խնդիրներ էին առաջանում հանրային կառավարման բնագավառում, ապա Վիլսոնի օրոք դրանք արդեն հասել էին իրենց գագաթնակետին: Ահա թե ինչու է անհրաժեշտ այժմ հստակ և պարբերաբար կապակցել հանրային կառավարման խնդիրները ճշգրտորեն հավասարակշռված քաղաքական չափանիշների հետ և ահա թե ինչու այժմ ամերիկացիները ունեն այն ինչն առաջ երբեք չեն ունեցել պետական կառավարման գիտությունը:

Ամենևին էլ չնսեմացնելով սահմանադրական դրույթներին և սկզբունքերին առնչվող քննարկումները, Վիլսոնն ասում էր, որ գործնական տեսանկյունից կառավարման հիմնախնդիրները այժմ ավելի ակտուալ են դառնում: Այս առիթով նա ասում էր, որ շատ ավելի հեշտ է մի նոր սահմանադրություն արարել, քան թե այն կյանքի կոչել:

19-րդ դ. պետության գաղափարը և հետևաբար պատկերացումները իդեալական պարտականություննների մասին էական փոփոխությունների ենթարկվեցին և «պետության գաղափարը դարձավ կառավարման գիտակցումը»: Տեսնելով ամեն օր նոր բան, որը պետությունը պետք է կատարի հաջորդ քայլը պետք է կարողանա պատկերացնել թե ինչպես կարելի է դրանք անել:

Ահա թե ինչու է անհրաժեշտ պետական կառավարման գիտությունը, որի նպատակը կայանում է նրանում, որպեսզի կարգավորի պետական օրգանների աշխատանքը, որպեսզի ստիպի գործուն աշխատել, ամրապնդել և հստակ որոշել նրանց կառավարման կառուցվածքը, ինչպես նաև պետական ծառայողների գիտակցության մեջ ներդնել կատարած պարտքի զգացումը: Ահա սա է գիտության գոյության նախապայմաններից մեկը:

Անդրադառնալով գիտության ծագման խնդրին Վիլսոնը նշում էր, որ այն առաջացել է օվկիանոսի այն կողմում: Ոչ այնքան շատ անկողմնակալ գիտական մոտեցումներ կարելի էր գտնել ամերիկյան իրականության մեջ: Թունավոր մթնոլորտը, որը թագավորում էր կառավարման մունիցիպալ մարմիններում, գաղտնի խարդավանքները նահանգային մակարդակում, խառնաշփոթությունը ինչպես նաև սինեկուռայի և կաշառակերության մշտապես բացահայտվող դեպքերը Վաշինգտոնյան շրջապատում ամերիկացիներին թույլ չեն տալիս մտածել այն մասին, որ ԱՄՆ-ում այժմ ամենուր գոյություն ունի հստակ պատկերացում լավ պետական կառավարման էության մասին: Մինչև 19դ. ամերիկյան գիտնականները այդ գիտության զարգացման գործում մասնակցություն չեն ունեցել: Հանրային կառավարման մասին գիտությունը ամերիկացիների ավանդը չէ, այլ արտասահմանյան գիտություն, որն ամենևին էլ չի խոսում անգլիական կամ ամերիկյան սկզբունքների լեզվով: Այն գիտություն է, որ խոսում է օտար լեզուներով և արտահայտում ամերիկացիների համար օտար սկզբունքներ: Նրա նպատակները, օրինակները գրեթե բացարձակապես հենվում են օտար պետությունների պատմությունների վրա, արտասահմանյան համակարգերի նախադեպերի վրա, արտասահմանյան հեղափոխությունների դասերի վրա: Գիտությունը զարգացել է ֆրանսիացի և գերմանացի պրոֆեսորների ջանքերով և հետևաբար հարմարեցված է եղել չափերով ոչ մեծ պետությանը և համապատասխանել է կառավարման կենտրոնացված ձևերին:

Մինչդեռ, որպեսզի համապատասխան էր ամերիկյան կարիքներին, գիտությունը պետք է հաշվի առներ ամերիկյան իրականության բարդությունն ու բազմակեցությունը, ինչպես նաև համապատասխաներ ապակենտրոնացված կառավարման ձևերին: Եվ եթե ամերիկացիները այն ուզում եմ կիրառել, նախ պետք է Ամերիկանիզացնեն գիտությունը, ոչ միայն լեզվի տեսանկյունից, այլև ըստ էության արմատապես իմաստավորեն գաղափարները, տեսակետներն ու նպատակները: Գիտությունը պետք է անգիր իմանա ամերիկյան կարգերը, պետք է ձերբազատվի տիրացիությունից և տոգորված լինի ամերիկյան ազատության ոգով:

Թե ինչու առաջին անգամ կառավարման գիտությունը ուշադրության արժանացավ Եվրոպայում և ոչ թե ԱՄՆ-ում կամ Մեծ Բրիտանիայում պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով. առաջին` քանի որ Եվրոպայում կառավարությունները անկախ էին հասարակական համաձայնությունից, որտեղ ավելի մեծ ջանքեր էր պահանջվում կառավարման ղեկը պահելու համար և երկրորդ`իշխելու մենաշնորհը պահպանելու ցանկությունը միապետներին ստիպում էր գտնել կառավարման այնպիսի ձևեր, որոնք ամենաքիչ դժգոհությունն էին առաջացնում:

Անդրադառնալով խնդրի ավելի խորը ուսումնասիրությանը եվրոպական երկրների շարքից բացառում էր Անգլիան, քանի որ վերջինս չհրաժարվեց ժամանակի պահանջով թելադրված փոփոխություններից: Այնտեղ արիստոկրատական կառավարումից անցումը դեպի դեմոկրատականի տեղի ունեցավ սահմանադրական բարեփոխումների աստիճանական ներդրման ճանապարհով, որը թեև չօգնեց խուսափել հեղափոխությունից, սակայն ընթացավ ավելի մեղմ եղանակով: Ի տարբերություն Անգլիայի, երկար ժամանակ փոփոխություններին դիմակայող մայրցամաքային Եվրոպայի երկրները կարող էին խուսափել հեղափոխություններից բացարձակ միապետական կառավարման ձևի մեղմացման ճանապարհով: Եվրոպացիները, փորձելով կատարելագործել իրենց պետական մեքենան, ձգտում էին վերացնել խոչընդոտները, ատելությունից խուսափելու նպատակով մեղմացնել կառավարման մեթոդները, այնպիսի ջանասիրությամբ և ճիշտ ժամանակին առաջարկելով իրենց օգնությունը ցանկացած նախաձեռնությանը` աշխատասեր մարդկանց շրջանում անփոխարինելի դառնալու համար: նույնիսկ մարդկանց սահմանադրություն և ընտրական իրավունք պարգևելուց հետո էլ նրանք շարունակեցին մնալ որպես բռնակալներ: Նրանք վերածվել էին չափազանց ազդեցիկ և լուրջ գործոնի: Այդ ամենը ուսումնասիրության անհրաժեշտություն էր պահանջում և մանրակրկիտ առումով ուոսումնասիրվել էր:

Մինչդեռ ամերիկյան իրականությունը պետական կառավարման ոլորտի բնագավառում մեծ խնդիրների հետ չէր բախվել: Հաջող պետականակերտման և սահմանադրական բարեփոխումների ուղի անցած ԱՄՆ-ը կանգնել էր պետական կառավարման ոլորտի մեթոդների կատարելագործման և գիտելիքների կուտակման խնդրի առջև:

Ուսումնասիրելով իր ժամանակի աշխարհի առաջատար երկրների սահմանադրական զարգացման պատմությունը, Վիլսոնն ասում էր, որ կառավարման առավել զարգացած ձևերը 3 փուլ են անցել:

Առաջինը` բացարձակ միապետությունների ժամանակաշրջանն է իրեն յուրահատուկ կառավարման համակարգով,

երկրորդը սահմանադրությունների արարաման ժշրջանն է, որոնք վերջ դրեցին բացարձակ միապետություններին դրանք փոխարինելով ժողովրդական վերահսկողությամբ, սակայն միաժամանակ զոհաբերեցին պետական կառավարումը այդ վեհ նպատակներին հասնելու համար,

եվ երրորդ էտապն է, երբ ինքնուրույն քաղաքացիները զարգացնում են կառավարման համակարգը սահմանադրության պայմաններում իրենց ընձեռված իշխանական լիազորություններով:

Այն երկրները, որոնք ունեցել են լուսավորյալ միապետեր, ովքեր իրենց համարել են կառավարվողների ծառաներ պետական կառավարման պրակտիկայում նշանակալի առաջընթաց են ունեցել: Այդ երկրներում կառավարման համակարգը այնպես էր կառուցված, որ ընդհանուր կամքի արտահայտությանն ենթարկվելով բավականաչափ պարզ ու արդյունավետ ձևերով օժանդակեր ընդհանուրի բարեկեցության բարելավմանը:

Օրինակ` Պրուսիայում, որտեղ Ֆրիդրիխ Մեծը կարևոր նշանակություն տալով կառավարման մեթոդների կատարելագործմանը և իրեն համարելով պետության գլխավոր ծառա ձևավորեց պրուսական պետական կառավարման համակարգը: Ավելին նրա իրավահաջորդ Ֆրիդրիխ Վիլհելմ 3-րդը ավելի լայն կառուցվածքային փոփոխություններ ձեռնարկելով ձև և ամրություն հաղորդեց Պրուսիայի պետական կառավարմանը:

Նմանատիպ զարգացման դինամիկա է նկատվել նաև Ֆրանսիայում, որը աչքի է ընկնում իրեն ներհատուկ տարածքային համաչափ բաժանումով և համակարգված կառավարման համակարգով: Ֆրանսիական Հեղափոխությունը հռչակեց սահմանադրական դարաշրջանի գալուստը` վերը նշված 2-րդ ժամանակաշրջանը: Հեղափոխությունը մեծ հարված հասցրեց բացարձակ կառավարման հաստատված ավանդույթներին, սակայն վերջնականապես դրանք չվերացրեց: Ֆրանսիական կառավարման համակարգի ձևափոխումը սահմանադրական ժշրջանի նախորյակին պետական մեքենայի կատարելագործման ևս մեկ օրինակ է հանդիսանում:

Մյուս կողմից երկրները, որոնք թևակոխեցին սահմանադրությունների արարման դարաշրջանը, պետական կառավարման կատարելագործման առումով շատ դանդաղ էին ընթանում: Խորասուզվելով սահամանադրության մշակման գործընթացի մեջ երկրի համար շատ դժվար էր լինում այն ավարտել և վերջ չկար սահմանադրության անընդհատ փոփոխություններին: Ահա թե ինչու կառավարչական հարցերի լուծումը անընդհատ երկրորդ պլան էր մղված:

Նման երկրների օրինակների թվին Վիլսոնը դասում էր Անգլիային և ԱՄՆ-ին: Անգլիայի և ԱՄՆ-ի քաղաքական պատմությունը ավելի շուտ եղել է ոչ թե սեփական կառավարման զարգացման պատմություն, այլ օրենսդրության սխալների պատմություն, ոչ թե գործադիր իշխանության համակարգի առաջընթացի, այլ օրինաստեղծման և քաղաքական քննադատության պատմություն: Այդ իսկ պատճառով էլ ԱՄՆ-ն մոտեցել է այն ակնթարթին, երբ պետական կառավարման ուսումնասիրությունն ու ստեղծումը թելադրվել է ամերիկյան իշխանական օրգանների աշխատանքի բարելավման անհրաժեշտությամբ, որոնք ծանրաբեռնված էին սահմանադրական արարման հնացած սովորույթներով: Ինչ վերաբերվում էր հիմնարար դրույթների հաստատմանը, ապա սահմանադրության արարաման փուլը ավարտվել էր, սակայն ամերիկյան իրականության համար դժվար էր ազատվել նրա ազդեցությունից: Վիլսոնն ասում էր, որ իրենք շարունակում էին քննադատել, երբ պետք էր ինչ-որ բան անել: Ամերիկացիները արդեն թևակոխել էին երրորդ ժշրջանը, երբ արդեն օրենսդրական լիազորությունների շրջանակում պետք է կատարելագործ էին կառավարման մեթոդները: Սակայն ամերիկյան իրականությունը դեռ պատրաստ չէր լուծելու նոր դարաշրջանին ներհատուկ խնդիրները:

Համեմատելով ԱՄՆ-ի, Անգլիայի և Պրուսիայի պատմական զարգացման ուղիները, Վիլսոնն ասում էր, որ ամերիկացիները չէին ցանկանա պրուսական պատմական զարգացման ճանապարհը անցնել միայն այն բանի համար, որ ունենային պրուսական պետական կառավարման համակարգը: Նմանատիպ կառավարման համակարգը ամերիկացիներին կխեխդեր: Այս առումով նշում էր, որ ավելի լավ է մնալ անփորձ ու ազատ, քան թե համակարգված և ստրկացված: Ահրաժեշտ էր ուղղակի վեր հանել այն թաքնված պատճառները, որոնք խոչընդոտում էին իրականացնել վաղուց սպասված պետական կառավարման ուսումնասիրությունը:

Խոչընդոտող հանգամանքներից առանձնացնում էր ժողովրդական ինքնիշխանությունը, ասելով որ ավելի դժվար է կառավարումն իրականացնել ժողովրդավարության պայմաններում, քան թե` միապետության:

Անդրադառնալով հասարակական կարծիք հասկացությանը առանձմապես կարևորում էր նրա դերը կառավարման գործընթացում: Յուրաքանչյուր քայլ կատարելիս անհրաժեշտ էր տեղեկացնել և համոզել բազմաթիվ և բազմադեմ ինքնապետական իշխանությանը, որը կոչվում է հասարակական կարծիք: Միապետության պարագայում այդ ամենը կարելի է կյանքի կոչել ոչ այնքան մեծ ջանքերի գործադրմամբ, քանի որ հանդիսանալով հասարակական կարծիքի միանձնյա արտահայտողը նրա անունից էլ որոշումներ է կայացնում: Սակայն խնդիրը բարդանում է ժողովրդի պայմաններում, որն ունի տարաբնույթ և բազմաթիվ կարծիքներ:

Պետական կառավարման ոլորտի բարդ խնդիրների շարքից առանձնացնում էր կատարելագործման պրոբլեմը:

Անցյալում այդպիսի խնդրի լուծումը կախված էր մեկ մարդուց, ով օժտված էր գերագույն իշխանությամբ, սովորաբար եսասեր, զգուշավոր և տգետ մարդ էր, սակայն երբեմն հանդիպում էր նաև խելամիտ կառավարչի տարբերակը: Նույնն է նաև մարդկային հոծ բազմության պարագայում: Օժտված լինելով գերագույն իշխանությամբ հանդիսանում է եսասերների, տգետների, համառների, ինչպես նաև մի քանի հարյուր իմաստունների ամբողջություն: Ցանկացած երկրում որտեղ կառավարությունը հաշվի է նստում հանրային կարծիքի հետ բոլոր բարերեփոխումները ընթանում են դանդաղ սցենարով և լի են փոխզիջումներով: Որտեղ առկա է հանրային կարծիք հասկացությունը այն պետք է գերակայի: Այժմ այդ աքսիոման ընդունվում և ճանաչվում է պետությունների մեծ մասի կողմից: Վիլսոնը նշում էր, որ ով էլ որ ցանկանա բարեփոխումներ կատարել ժամանակակից սահմանադրական կառավարման պայմաններում, ամենից առաջ պարտավոր է քաղաքացիների գիտակցության մեջ ներդնել ինչ-որ փոփոխությունների ցանկություն և հետո նոր համոզել այդ փոփոխությունների անհրաժեշտությունը:

II

Կառավարման ոլորտը` գործնական կամ էլ պարտականությունների կատարման ոլորտն է, որը զերծ է քաղաքականությանը բնորոշ պայքարի ու շտապողականության յուրահատկություններից: Այն հանդիսանում է քաղաքական կյանքի մի մասը միայն այնքանով, որքանով, որ հաստոցը`արտադրական գործընթացի անբաժանելի մասը: Սակայն միաժամանակ այն վեր է կանգնած հետաքրքրություն չներկայացնող տեխնիկական մասից այն առումով, որ նրա կարևորագույն սկզբունքները ուղղակիորեն կապված են քաղաքական հեռատեսության հարատև սկզբունքների և քաղաքական պրոգրեսի հիմնարար ճշմարտությունների հետ:

Կառավարման գիտության նպատակն է գործադիր իշխանությանը զերծ պահել խառնաշփոթության մեջ դնող և մեծ ֆինանսական ծախսեր պահանջող էմպիրիկ փորձերից և նրանց գիտական հիմնավորումներից` հաշվի առնելով խորքային և բազիսային սկզբունքները:

Վիլսոնն ասում էր, որ պետական ծառայության ապարատի բարեփոխումը զարգացման արդի փուլում պետք է հիմք հանդիսանա կառավարման համակարգի ամբողջական վերափոխման համար: Պետական պաշտոնների նշանակման մեթոդներից բացի պետք է նաև հարմարեցնել և հստակեցնել գործադիրի ֆունկցիաները ըստ կոնկրետ հանձնարարականների և ուրվագծել գործադիրի կազմակերպման և գործողության լավագույն մեթոդները:

Կառավարման գործունեության ոլորտին անդարադառնալիս ասում էր, որ այն դուրս է քաղաքականության ոլորտից: Ավելին` պետական կառավարման հարցերը քաղաքական խնդիրներ չեն: Չնայած, որ քաղաքականությունն է սահմանում կառավարման խնդիրները, չպետք է թույլ տա, որ միջամտի նրա գործերին: Նման բաժանումը սկզբունքային նշանակություն ունի: Օրինակ գերմանացի հեղինակ Բիունչլին գտնում էր, որ կառավարումը պետք է տարանջատել ինչպես քաղաքականությունից, այնպես էլ` իրավունքից: Նա ասում էր, որ քաղաքականությունը պետության գործունեությունն է համընդհանուր և գլոբալ հարցերում մինչդեռ կառավարումը պետության գործունեությունն է անձնական և փոքր հարցերում: Այդպիսով քաղաքականությունը պետական պաշտոնյայի սպեցիֆիկ ոլորտն է, իսկ կառավարումը տեխնիկական պաշտոնյայի: Քաղաքականությունը առանց կառավարման աջակցության ոչինչ անել չի կարող, սակայն կառավարումն էլ ամենևին քաղաքականություն չէ:

Գոյություն ունի պետական կառավարման և քաղաքականության տարանջատման ասպեկտին վերաբերվող ևս մեկ տարբերություն, որն այնքան էլ հեշտ չէ նկատել: Եվ այդ խնդիրը սահմանադրական և կառավարման հիմնախնդիրների սահմանազատումն է, սահմանադրությամբ նախատեսված պետական կարգավորման և այն ամենի միջև, որը բազմագործառութային նշանակություն ունի, հարմար միջոց է, օգտագործվում է ցանկացած փոփոխությունների դեպքում:

Անդրադառնալով վերոնշյալ խնդիրների քննարկմանը Վիլսոնը մեջբերում էր գերմանացի պատմաբան Բերտոլդ Գեորգ Նիբուրի պնդումն առ այն, որ ազատությունը հիմնականում կախված է կառավարումից, քան թե` սահմանադրությունից, ինչն առաջին հայացքից արդարացի է համարվում: Ակնհայտ է, որ ազատության իրականացման ունակությունը մեծապես կախված է կառավարման մեթոդներից, քան սահմանադրական երաշխիքներից, թեպետև միայն սահմանադրությունն է երաշխավորում ազատության ապահովումը: Որպես կանոն ազատությունը չի կարող սահմանադրության դրույթներից առանձին գոյություն ունենալ և կառավարման ոչ մի մեթոդ որքանով էլ որ այն կատարյալ և ազատական լինի չի կարող մարդկանց տալ նույնիսկ կեղծ ազատություն, եթե այն հենվում է կառավարման ոչ ազատական (լիբերալ) սկզբունքների վրա: Ըստ Վիլսոնի կարելի է առանձնացնել մի քանի չափորոշիչներ, որոնք օգնում են սահմանադրական իրավունքի և կառավարման գործառույթների միջև սահմանազատում կատարել: Պետական (հանրային) կառավարումը հասարակական օրենքների մանրակրկիտ և սիստեմատիկ իրականացումն է: Ընդհանուր օրենքների կյանքի կոչման յուրաքանչյուր դեպք իրենից ներկայացնում է կառավարման գործունեություն: Օրինակ` հարկային քաղաքականության իրականացումը և հարկերի բարձրացումը, հանցագործի մահապատժի իրականացումը, փոստային ծառայությունների մատուցումը, բանակի և ռազմա-ծովային ուժերի զինումը, զինապարտների զորակոչը և այլն` հանդիսանում են կոնկրետ կառավարման գործողություններ: Սակայն ակնհայտ է, որ հիմնական օրենքները, որոնք ղեկավարում են կառավարման մարմինների գործողությունները այդ ոլորտի իրավասություններից դուրս են: Կառավարության գործողությունների ընդհանուր պլանները վարչական չեն, մինչդեռ նրանց մանրակրկիտ իրականացումը կապված է կառավարման հետ: Այդ իսկ պատճառով էլ սահմանադրությունները վերաբերվում են կառավարման այն դրսևորումներին, որոնք կոչված են վերահսկելու ընդհանուր օրենսդրության կատարումը:

Սակայն ակնհայտորեն անբավարար է, որպեսզի հստակ սահմանազատվի Ցանկությունը նրան համապատասխանող Գործից, քանի որ կատարողը ինքը պետք է ունենա սեփական կամք (ազատություն) ընտրելու այն մեթոդները, որոնք անհրաժեշտ են իր աշխատանքի իրականացման համար: Նա չպետք է հանդես գա պասիվ գործիքի դերում: Դրանում է կայանում ընդհանուր պլանների տարբերությունը նրա իրագործման յուրահատուկ միջոցներից:

Անշուշտ գոյություն ունեն այնպիսի դեպքեր, երբ հանրային կառավարումը մուտք է գործում սահմանադրական ոլորտ: Պետական կառավարման գիտությունը փիլիսոփայական տեսանկյունից սերտորեն կապված է սահմանադրական իրավասությունների ճիշտ բաշխման ուսումնասիրության հետ: Արդյունավետ լինելու համար այն պետք է բացահայտի այն պարզագույն մեխանիզմները, որոնց օգնությամբ հնարավոր կլինի ճիշտ որոշել պաշտոնական անձանց պարտականությունները: Պետական կառավարման գործառույթի հիմնավորման տեսանկյունից դիտարկվող պարտականությունների տարանջատման խնդիրը հանդիսանում է սահմանադրության կենտրոնական հարցը: Եթե պետական կառավարման մասին գիտությունը կարողանա բացահայտել իրավասությունների բաշխման լավագույն սկզբունքները, ապա դրանով անգնահատելի ծառայություն կմատուցի սահմանադրական օրենսդրության մասին գիտությանը:

Իրավասությունների բաշխման հիմնախնդրի լուծումը, հավանաբար, հատուկ նշանակություն է ստանում դեմոկրատիայի պայմաններում, որտեղ պաշտոնական անձինք ունեն շատ տերեր, ի տարբերություն այն համակարգերի որտեղ նրանք մի քանիսն են: Որպես կանոն ամեն տիրակալ կասկածով է վերաբերվում իր ծառաներին: Բացառություն չէ նաև ժողովուրդ-տիրակալը: Սակայն ինչպես մեղմացնել այդ անվստահությունը գիտության օգնությամբ: Եթե բնորոշենք այն որպես առողջ, բանական զգոնություն, ապա դա օգուտ կբերեր բոլորին, իսկ եթե զգոնությունը ամրապնդվեր միանգամայն որոշակի պատասխանատվությամբ, ապա դա կլիներ նույնիսկ օգտավետ: Անվստահությունը օգուտ չի բերում ոչ մարդուն, ոչ էլ` հասարակությանը: Վստահությունը իրականում բոլոր հարաբերություններին ուժ հաղորդողի դերում է հանդես գալիս, և քանի որ կասկածամտության վերացման պայմաննների ստեղծումը օրենսդրական բարեփոխումների առանձնաշնորհն է ուստի կառավարման կազմակերպչի խնդիրը կայանում է նրանում որպեսզի կառավարման մեթոդները համապատասխան են հստակ սահմանված պատասխանատվությանը, որն իր հերթին վստահություն է ներշնչում:

Կարելի է ասել, որ լիազորությունների լայն շրջանակը`ազատությունը չկաշկանդող գործողությունների ամբողջությունը, հանդիսանում են պատասխանատվության պարտադիր պայմանները: Կառավարման լավ կամ վատ դրսևորման դեպքում հանրության ուշադրությունը պետք է սևեռվի կոնկրետ ղեկավարին` նրան համապատասխան մեղադրանքը կամ էլ գովեստը արտահայտելու: Իշխանության առումով վտանգ չկա միայն այն պարագայում, եթե այն պատասխանատու չէ: Երբ պատասխանատվությունը կրում են շատերը, այն կորցնում է իր որոշակիությունը և որոշակիության բացակայությունը հանգեցնում է անպատասխանատվության: Սակայն երբ պատասխանատվությունը դրված է կոնկրետ ղեկավարի կամ գերատեսչության վրա, նրան կարելի է հեշտությամբ հաստատել և հետևել: Եթե մարդը իր պարտականությունների կատարման համար ազնվորեն հասնում է որոշակի հաջողության`միաժամանակ ունենալով գործողությունների լայն ազատություն, ապա որքան մեծ է նրա իշխանությունը այնքան փոքր է հավանականությունը, որ նա կչարաշահի: Եվ հակառակը որքան փոքր է նրա իշխանությունը, այնքան անորոշ և աննկատ է զգում իրեն և կարճ ժամանակահատվածում վերածվում է անօգուտ աշխատողի:

Անդրադառնալով բարդ հիմնախնդրի հանրային կարծիքի և պետական կառավարման փոխհարաբերություններին նշում էր, որ հանրային կարծիքը պետք է հանդես գա հեղինակավոր քննադատի դերում: Սակայն որն է մեթոդը, որ այդ հեղինակավոր քննադատին կստիպի խոսել: Ամերիկյան կառավարման կազմակերպման դժվարությունը կայանում է ոչ թե ազատության կորստի այլ`առաջնայինը (էականը) երկրորդականից տարանջատելու ռիսկի մեջ: Ամերիկացիների հաջողությունները կասկածելի են թվում մշտապես հետապնդող սխալի պատճառով, այսինքն, գտնել բազմաթիվ խնդիրների լուծումը քվեարկության միջոցով: Ինքնակառավարում ամենևին էլ չի նշանակում խառնվել բոլոր գործերին:

Այն երկրներում, որտեղ դեռևս անհրաժեշտ է ուղղորդել հանրային կարծիքը նրա սահմանների հարցը ավելի հեշտությամբ է լուծվում, քան ԱՄՆ-ում, որտեղ հանրային կարծիքը բավականին ակտիվ է և լի է վճռականությամբ: Բանը նրանում է, որ այդ երկրներում հանրությունը բավականին իներտ է և չի խառնվում ոչ իր գործերի մեջ: Հանրությունը ավելի շատ սկսում է ընկալել հրահանգները, քան թե սկսում է հրահանգել: Նրա քաղաքական կրթությունը նախորդում է նրա քաղաքական ակտիվությանը: Ամերիկյան իրականության պարագայում հանրային կարծիքը հանդես է գալիս աշակերտի դերում, որը հակված է մտածելու, որ արդեն բավարար գիտելիքներ է ստացել:

Հիմնական խնդիրն է հանրային կարծիքը դարձնել ավելի արդյունավետ որպեսզի այն չմիջամտի ոչ իր գործերին: Կառավարության առօրյա գործունեության և մանրուքների քննադատությունը իրականում ձանձրացուցիչ է, սակայն ռազմավարական ուղղու վերահսկողությունը ինչպես քաղաքականության այնպես էլ կառարման տիրույթներում դրական ազդեցություն է ունենում և նույնիսկ պարտադիր է համարվում: Այս առումով կառավարման գիտությունն է կոչված որոշելու հանրային անկախ վերահսկողության լավագույն ձևը` բացառելով նրան խառնվել մնացած բոլոր գործերին:

Կենտրոնանալով կրթության խնդրի վրա առաջնային էր համարում քաղաքական կրթության ապահովումը: Վիլսոնը նշում էր, որ շուտով կգա ժամանակը, երբ ոչ մի հեղինակավոր բուհ չի լինի առանց քաղաքական գիտության լիարժեք ամբիոնի: Սակայն նման եղանակով ներդրված կրթությունը ունի իր սահմանափակումները: Այն կսկսի ավելացնել այն մարդկանց թիվը, ովքեր ունակ են քննադատելու կառավարության գործունեությունը, սակայն ունակ չէ դաստիարակելու բանիմաց կադրեր կառավարության գործառույթները կյանքի կոչելու համար: Այն հող կնախապատրաստի ընդհանուր օրենքների խորը իմացության համար, բայց ամենևին էլ չի նշանակում, որ կնպաստի կառավարչական գործունեությանն անհրաժեշտ ունակությունների զարգացմանը: Նման կրթությունը անհրաժեշտ կարող է լինել օրենսդիրների, սակայն` ոչ գործադիրների համար: Եթե կարիք կա բարելավվելու հանրային կարծիքը, որը գործադիր իշխանության պատժիչ ուժն է, ապա հարկ կլինի խնամքով պատրաստել պաշտոնական անձանց, ովքեր հանդիսանում են գործադիր իշխանության ապարատը: Կառավարման ապարատը գործի դնելու համար այն պետք է նորացնել, փոխելով նրա անպետք և մաշված մասերը: Ազատ դեմոկրատիայի պայմաններում պարտադիր է մրցութային հիմունքներով քննությունների անցկացումը այն պետական ծառայողների համար, ովքեր արդեն պատրաստ են տեխնիկական գիտելիքների թեստավորմանը: Պետական ծառայողների մասնագիտացված ուսուցումը շուտով դառնալու է անհրաժեշտություն:

Գիտակցելով նաև մասնագիտացված պետական ծառայողների դասի ձևավորման բացասական հետևանքները, որը կարող է խորթ թվալ առաջադեմ և ազատ մարդկանց, նորից առաջ էր քաշում հանրային կարծիքին զգայունության սկզբունքը: Ցանկացած դեպքում անհրաժեշտ է ունենալ բանիմաց պաշտոնյաներ, ովքեր աչքի կընկնեն իրենց գերազանց վարքագծով և դա գործնական անհրաժեշտություն է:

III

Այսպիսով, դիտարկելով պետական (հանրային) կառավարման ուսումնասիրության առարկան և նպատակները Վիլսոնն աշխատության 3-րդ մասում հետևություններ է անում լավագույն գիտական մեթոդների և առավելագույն հայացքների զարգացման մասին:

Մարդկանց առօրյա կյանքի անբաժան մասը կազմող հանրային կառավարումը այնքան մոտ է կանգնած ամերիկյան հասարակությանը, որ դժվար է պատկերացնել նրա փիլիսոփայական մոտեցման անհրաժեշտությունը, այդ երևույթի ուսումնասիրությունը կամ էլ այդպիսի ուսումնասիրության իմաստը: Ամերիկացիները շատ վաղուց ամուր կանգնած են ոտքերի վրա որպեսզի այժմ սովորեն քայլել: Լինելով պրակտիկ ժողովուրդ, բավականին բանիմաց, դարերի ընթացքում էմպիրիկ եղանակով վարժված ինքնակառավարման, որ կորցրել են տեսնելու համակարգի թերությունները, որովհետև իրենց համար ավելի հեշտ է օգտագործել ցանկացած համակարգ: Վլսոնն ու համաքաղաքացիները չէին ուսումնասիրում կառավարման արվեստը, սակայն կառավարում էին: Բայց իրենց բնական հանճարը չի փրկում կառավարման կոպիտ սխալներից, թեև լինելով դեմոկրատիայի կողմնակիցներ, որը ժառանգել և մշտապես պահպանել են նվիրվածությունը դեմոկրատական ընտրությանը միաժամանակ մնացել են չհասունացած դեմոկրատներ: Միաժամանակ լինելով դեմոկրատիայի հասակակից դեմոկրատական գործընթացների կազմակերպումը շատ հեռու էր ավարտից, հատկապես եթե նկատի էր առնվում ժամանակակից գաղափարներն ու պայմանները: Անհրաժեշտ էր դեմոկրատական պետությունը ապահովել այնպիսի ապարատով, որը կկարողանար կատարել անընդհատ մեծացող հսկայական ծավալի կառավարչական աշխատանքը արդյունաբերության և առևտրի զարգացման դարում:

Առանց կառավարման մեթոդների համեմատական վերլուծության չի կարելի ձերբազատվել սխալ պատկերացումներից, որ պետական կառավարման գիտությունը հիմնվում է սխալ պատկերացումների վրա դեմոկրատական և ոչ դեմոկրատական պետություններում:

Նման հետազոտությունից հետո անհրաժեշտ է պատիվ մատուցել դեմոկրատիային, որի առավելություը կայանում է նրանում, որ բոլոր հարցերը, որոնցից կախված է ընդհանուրի բարեկեցությունը, որոշվում են մեծամասնության կամքի համաձայն: Սակայն առկա է մի սկզբունք, որը բնութագրում է հաջող պետական կառավարումը անկախ կառավարման ձևերից: Ինչ վերաբերվում է կառավարչական գործառույթներին, ապա բոլոր կառավարություններում դիտարկվում են կառուցվածքային միանմանություն, ավելին, եթե նրանք ցանկանում են արդյունավետ աշխատել նրանք պետք է ունենան կառուցվածքային նույնություն: Եվ ազատ մարդը և ստրուկը ունեն մարմնի միևնույն կառուցվածքը, ինչպիսին էլ, որ լինի նրանց վարքի դրդապատճառները, աշխատանքը և էներգիայի պաշարները: Շատ դեպքերում լինելով արմատապես տարբեր դեմոկրատական և միապետական պետությունները իրականում ունեն միանման պարտականություններ:

Վիլսոնն ասում էր այժմ ինչպես երբեք չկա ոչ մի ռիսկ խոսել տարբեր տեսակի կառավարությունների բնորոշ նմանությունների մասին, քանի որ երկրներում նման մեր երկրին իշխանության ցանկացած չարաշահում հեշտությամբ կանխարգելվում այդպիսի քաջ, միշտ զգոն, հետաքրքրասեր, ամեն մանրուքի մեջ խորամուխ եղող, անվախ և հանրության կողմից, որը երբեք չի եղել: Մենք դանդաղ ենք գնահատում այն, սակայն դա հեշտ է իրականում գնահատել:

Սակայն թեպետև ոչ մի ռիսկ չկա անհրաժեշտ է հասկանալ, որ ցանկացած տեսակի կառավարման ժամանակ օրենսդրական շրջանակները պետական կառավարման համար նույնն են, որպեսզի չվախենալ դիտարկել այլ երկրների կառավարման համակարգերը նրանց փորձից օգտվելու նպատակով, որպեսզի ձերբազատվել այն կանխազգացումից, որ հնարավոր է փոխառնել ինչ-որ բան, ինչը անհամատեղելի է ամերիկյան սկզբունքներին: Այն մարդը ով փորձում է օտար համակարգերը տեղափոխել ԱՄՆ, կուրորեն մոլորվում է, քանի որ ամերիկյան իրականության պայմաններում դրանք դատապարտված են կործանման: Սակայն ինչու չփոխառնել այնպիսի օտարերկրյա տարրեր, որոնք օգտակար են և որոնց անհրաժեշտությունը զգացվում է: Ամերիկացիները փոխառել են բրինձը, սակայն այն ուտում են առանց փայտիկների, Անգլիայից փոխառել են քաղաքական լեզուն, սակայն լեքսիկոնից բացառել են «արքա» և «լորդ» բառերը:

Վիլսոնն ասում էր, որ կարելի է փոխառնել կառավարման մասին գիտությունը առանց վախենալու, եթե միայն ուղղումներ կատարվի հիմնական դրույթներում` հաշվի առնելով բոլոր հիմնական տարբերությունները, որոնք առկա են տարբեր պայմանների պատճառով:

Վիլսոնն նաև տեղյակ էր, որ որոշ հայրենասերների մոտ երկյուղ կա այն բանի շուրջ, թե իբր Եվրոպական համակարգերի ուսումնասիրությունը կբացահայտի նրանց առավելությունները ամերիկյան մեթոդների նկատմամբ և դա կարելի է հասկանալ: Շեշտադրելով պատմական համեմատական մեթոդների առավելությունները քաղաքականության բնագավառում, ասում էր, որ առավելագույն օգուտ կբերի պետական կառավարման բնագավառում: